Kemoterapinin Yan Etkileri Nelerdir?

Kemoterapinin kelime anlamı “ilaçla tedavi”dir. Bir çok kişi onkolojik hastalıkların tedavisi için kemoterapi almaktadır. Onkolojik hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlar sıklıkla “kemoterapötikler” ya da “antineoplastik ilaçlar” olarak adlandırılmaktadır. Kemoterapide tek bir ilaç kullanılabileceği gibi, çoğu kez daha yüksek etki sağlamak için birkaç ilaç birlikte kullanılabilir.

Vücudumuzdaki normal hücrelerin gelişmesi kontrollü bir şekilde olurken, tümör hücrelerinde büyümenin kontrolü bozulmuştur. Kemoterapi ilaçları kan yolu ile vücuda dağılır ve tümörlü hücrelerin bölünüp çoğalmalarını engeller. Kemoterapi ilaçları tümörlü hücreleri öldürürken vücudun normal hücrelerini de etkileyebilir. Bu durum çoğunlukla geçici olan yan etkilere neden olur. Vücudumuzdaki saç derisi, mide- barsak sistemi ve kemik iliği hücreleri gibi hızlı bölünen normal vücut hücreleri kemoterapiden en çok etkilenen hücrelerdir. Ancak etkilenme düzeyi ilaçlara ve kişiye göre değişiklik gösterir.

Kemoterapi, hastalığı tedavi etmek, hastalığın yayılmasını önlemek, ameliyat sonrası nüks olasılığını azaltmak, ameliyat veya radyoterapi öncesi hastalığı küçültmek, radyoterapiye duyarlılığı arttırmak, hastalığa bağlı rahatsızlıkları/ şikayetleri azaltma amacıyla verilebilir.

Uygulanacak ilaçlar hastalığın türü, hastalığın yerleştiği vücut bölgesi, hastalığın vücut fonksiyonlarına etkisi dikkate alınarak seçilmektedir. İlaçların dozu hastanın vücut ağırlığına veya vücut yüzey alanına göre hesaplanmaktadır. Kemoterapi ilaçları ağızdan tablet veya kapsül şeklinde, kas içine veya cilt altına enjeksiyon yolu ile, damardan direkt veya infüzyon şeklinde ya da vücut boşluklarına doğrudan uygulama yoluyla verilebilir. Tedavide en sık olarak damar yolu kullanılmaktadır. Birçok ilaç sindirim yolu ile emilemediği için damardan verilmektedir. Damar yoluyla verilen ilaçlar dolaşıma hemen katıldığı için etkileri çabuk olmaktadır. İlaç kısa süre içinde veya günler içinde devamlı infüzyon şeklinde de verilebilir. Bazen kemoterapi uygulaması için iki ya da üç yol birlikte kullanılabilmektedir.

Kemoterapi sırasında veya sonrasında en sık görülen yan etkiler bulantı, kusma, iştahsızlık, tat değişikliği, halsizlik, yorgunluk, saç dökülmesidir. İlaçların çoğu kan yapıcı organ olan kemik iliğini etkileyerek kan hücrelerinin yapımını azaltabilir. Kemik iliğinde kan hücreleri yani akyuvarlar (beyaz küre), alyuvarlar (kırmızı hücre)  ve trombositler (kanı pıhtılaştıran hücreler) üretilmektedir.Kemik iliğinde üretilen beyaz kan hücreleri (akyuvarlar) vücudunuzun mikroplara karşı savunmasında önemli rol oynarlar. Bu nedenle akyuvarların sayıca azalması enfeksiyonların ortaya çıkmasına neden olabilir.

Alyuvarların (kırmızı hücreler) içerisinde bulunan hemoglobin bütün dokulara oksijen taşır. Oksijen vücudumuz için yakıt gibidir, kas ve organlarımızın çalışması için enerji sağlar. Alyuvarlar sayıca azaldığından oksijen taşıyan hemoglobin sayısı da azalacaktır. Bu durumda dokulara enerji için gerekli oksijen darlığı, sıcağa tahammülsüzlük,göğüs ağrısı,baş ağrısı ve baş dönmesi gibi ''anemi'' olarak adlandırılan kansızlık belirtileri görülür.

Trombositlerin (pıhtılaşmayı sağlayan hücreler) sayısını azaltır. Trombositlerin sayısı azaldığında küçük bir çarpma ya da yaralanmada bile normalden daha kolay morarma veya kanama olabilir.

Ayrıca bazı ilaçların kalp, karaciğer, böbrek fonksiyonları, bazılarının da üreme organları üzerinde özel yan etkileri bulunmaktadır.

Yan etkilerin iyileşme zamanı alınan ilaca ve genel sağlık durumuna bağlıdır. Kemoterapi aldıktan sonra normal hücrelerin çoğu hızla iyileşeceği için bir çok yan etki de beraberinde kaybolur. Bazı yan etkiler hızla kaybolurken bazıları daha uzun zamanda iyileşir. Bunlara geç yan etkiler denir. Bunlar kemoterapi alırken ortaya çıkmayan daha uzun sürede ortaya çıkan yan etkilerdir. Bunların sorun yaratmaması veya erken müdahale edilebilmesi için tedavi öncesinde, tedavi sırasında ve sonrasında önerilere tam uymak ve tedavi sonrası da düzenli takip edilmek gerekir.

Beker B. Kemoterapi. Pediatrik Onkoloji. (Editör: Alp Özkan). İstanbul, Nobel Tıp Kitabevi, 2009, s: 279-299.

Pizzo PA, Poplack DG. Principles and Practice of Pediatric Oncology, 6th edition, Philadelphia, Lippincott Williams and Wilkins, 2011.

Hazırlayan: Doç. Dr. Begül KÜPELİ

E-posta: drbegul@yahoo.com